نظام آموزشی ایران
بررسی نظام آموزشی ایران
نظام آموزشی ایران در سال ۱۳۳۹ به یک نظام سالی-واحدی تغییر کرده و به مدت ۵۸ سال ( تا سال ۱۳۹۷ ) بدین شکل بوده‌است. در نظام آموزشی سالی-واحدی دانش‌آموزان به مدت ۵ سال در دوره‌ی ابتدایی، ۳ سال دوره‌ی راهنمایی و ۴ سال در دوره‌ی دبیرستان مشغول به تحصیل بوده و نهایتا به کنکور می‌رسیدند. در سال ۱۳۷۹ این نظام با اندکی تغییر و تبدیل ۴ سال دوره‌ی دبیرستان به ۳ سال دبیرستان و یک سال پیش‌دانشگاهی همچنان به صورت یک نظام آموزشی سالی-واحدی باقی ماند. البته این تغییر بیشتر برای متقاضیان رشته های کاردانش و فنی و حرفه‌ای ملموس بوده که دیگر نیازی به گذراندن یک سال پیش دانشگاهی نداشته و‌لذا برای داوطلبین رشته‌های انسانی، تجربی و ریاضی این تغییر بیشتر شبیه یک تغییر نام بوده است.
در سال ۱۳۸۴ و بدون تغییر نظام آموزشی کشور، تصمیم برگزاری امتحانات سال سوم دبیرستان به صورت نهایی اتخاذ گردید. لذا از این سال به بعد و برای اخذ مدرک دیپلم، دانش آموزان باید امتحانات سال سوم دبیرستان را به صورت نهایی پشت سر می گذراندند. بعد از گذشت ۲۰ سال از شروع برگزاری امتحانات نهایی و با این تفاوت که امروزه ۴۰ درصد از نمره‌ی کنکور داوطلبین به معدل امتحانات نهایی دانش‌آموزان وابسته شده است، همچنان ادامه دارد.
تاریخچه
برای اولین بار و در سال ۱۲۳۲ و به منظور تنظیم امور آموزش و پرورش کشور، وزارت علوم تشکیل شد. تقریبا ۵۰ سال بعد و در ۱۲۸۹ وزارت علوم به وزارت معارف تغییر نام داده که همراه با تشکیلات جدید فعالیت خود را ادامه داد. بعد از گذشت ۲۸ سال، در سال ۱۳۱۷ وظیفه‌ی برنامه‌ریزی و نظارت بر امور فرهنگی و نیز امور آموزشی ۳ دوره‌ی ابتدایی، متوسطه و عالی به وزارت فرهنگ محول گردید. در ادامه‌ی این مسیر و در سال ۱۳۴۳ وزارت فرهنگ به دو وزارت خانه‌ی جدید ( وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و هنر ) و یک سازمان با نام اوقاف تبدیل گردیده که وظیفه‌ی امور آموزش و پرورش عمومی و عالی کشور به وزارت آموزش و پرورش محول گردید.
سه سال پس از تشکیل وزارت آموزش و پرورش، یک وزارتخانه‌ی جدید با نام وزارت علوم و آموزش عالی کشور تاسیس شد. بدین طریق وزارت اموزش و پرورش با هدف و وظیفه‌ی امور آموزش و پرورش عمومی کشور به کار خود ادامه داده و وظیفه‌ی امور آموزش عالی کشور به این وزارتخانه‌ی تازه تاسیس محول گردید. رفته رفته و در سال ۱۳۷۵ وظیفه‌ی آموزش در حوزه‌های پزشکی و پیراپزشکی از وزارت فرهنگ و آموزش عالی جدا و به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی واگذار گردید. همچنین با تغییر نام وزارت فرهنگ و آموزش عالی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کشور، این وزارت خانه وظیفه‌ی برنامه ریزی، ارزیابی و نظارت، بررسی و تدوین سیاستها و اولویتهای راهبردی در حوزه‌های تحقیقات و فناوری را برعهده گرفت. البته لازم به ذکر است که وظیفه‌ی امور آموزش عمومی کشور، همچنان برعهده‌ی وزارت آموزش و پرورش باقی مانده است.
نظام آموزشی ۴-۳-۵
نظام آموزشی ایران از ابتدای سال ۱۳۵۳ تا پایان سال تحصیلی ۱۳۷۹ به صورت سیستم آموزشی ۴-۳-۵ بوده است. این سیستم آموزشی شامل ۵ سال ابتدایی، سه سال راهنمایی و ۴ سال دبیرستان یا همان متوسطه بوده است. در این سیستم آموزشی پیش دانشگاهی با دبیرستان ادغام شده بود. لذا دانش‌آموزان پس از قبولی در مقطع چهارم دبیرستان موفق به اخذ مدرک دیپلم می‌شدند. همچنین دانش آموزان باید در هر مقطع تحصیلی قبول می‌شدند. دانش آموزانی که در خرداد ماه موفق به کسب نمره‌ی قبولی نمی‌شدند، در شهریور ماه فرصت داشته تا بتوانند نمره‌ی قبولی را در درس مربوطه کسب کرده و وارد مقطع تحصیلی بالاتر شوند. در غیر این صورت باید یک سال دیگر در همان مقطع تحصیلی ادامه تحصیل می‌دادند.
نظام تحصیلی ترمی-واحدی
نظام آموزشی کشور تا پیش از سال ۱۳۸۰ بصورت ترمی-واحدی بوده‌است. دقت شود که تا پیش از سال ۱۳۷۹ نظام آموزشی در ایران به صورت ترمی-واحدی و از نوع ۴-۳-۵ می‌باشد. در نظام آموزشی ترمی واحدی، هر مقطع تحصیلی به سه ترم تحصیلی تقسیم بندی می‌شده که در پایان هر ترم از دانش‌آموزان امتحان گرفته و برای آنها کارنامه صادر میگردید. ترم اول در نظام آموزشی ترمی-واحدی از ابتدای مهرماه آغاز و تا بهمن ماه ادامه داشت. ترم دوم نیز از بهمن‌ماه آغاز و تا خرداد ادامه داشته‌است. در این نظام آموزشی، اگر دانش‌آموزشی موفق به کسب نمره‌ی قبولی هر یک از دروس در ترم اول نمی‌شد، این فرصت را داشته تا در ترم دوم جبران کند.
همچنین برای دانش‌آموزانی که موفق به اخذ نمره‌ی قبولی در برخی از دروس در ترم دوم هم نمی‌شدند، باید در ترم سوم که از خرداد ماه آغاز و تا شهریور ادامه داشت، ثبت نام کرده و برای ورود به مقطع تحصیلی بالاتر دروس مربوطه را با قبولی پشت سر بگذارند، در غیر اینصورت این دانش‌آموزان مردود شده و باید مجدد در همان پایه‌ی تحصیلی درس می‌خواندند. لازم به ذکر است که دانش‌آموزان قبول شده در ترم دوم ( خرداد ماه ) نیازی به ثبت نام در ترم سوم نداشته و تابستان را استراحت می‌کردند.
نظام ترمی واحدی/ مقطع پیش دانشگاهی
نظام تحصیلی ترمی واحدی در مقطع تحصیلی دبیرستان شامل دو دوره‌ی تحصیلی بود. در یک دوره کسانی که رشته‌ی تحصیلی فنی و حرفه‌ای و یا کاردانش را انتخاب می‌کردند، تنها کافی بود تا سه سال تحصیلی ( مقطع اول، دوم و سوم دبیرستان ) را پشت سر گذاشته و بدین طریق دیپلم خود را بگیرند.
در طرف مقابل و برای دانش‌آموزانی که یکی از رشته های تحصیلی نظری ( انسانی، تجربی و ریاضی-فیزیک ) را انتخاب می‌کردند، باید پس از مقطع سوم دبیرستان و برای شرکت در کنکور، حتما وارد مقطع پیش دانشگاهی شده و پس از قبولی در این مقطع می توانستند در کنکور شرکت کرده و وارد دانشگاه شوند.
همچنین در این نظام تحصیلی، مردودی وجود نداشت. این مهم بدین مفهوم بوده که دانش‌آموزانی که به هر دلیل موفق به کسب نمره‌ی قبولی در مقطع اول دبیرستان نمی‌شدند، بدون هیچ مشکلی وارد دوم دبیرستان شده و همزمان با تحصیل در مقاطع بالاتر می توانستند در امتحانات دروس مقاطع پایین تر شرکت کرده و نمره‌ی قبولی را کسب کنند!!!!!! همچنین این امکان برای دانش‌آموزان مقاطع دوم و سوم دبیرستان و همچنین پیش دانشگاهی فراهم بوده است.
نظام تحصیلی سالی-واحدی
این نظام تحصیلی از سال ۱۳۸۰ جایگزین نظام ترمی-واحدی شد. همچون نظام آموزشی ترمی-واحدی، نظام سالی واحدی نیز دارای ۵ سال تحصیلی در مقطع ابتدایی، ۳ سال راهنمایی، سه سال دبیرستان و یک سال پیش دانشگاهی بود. در این نظام آموزشی نیز دانش‌آموزان رشته های فنی حرفه‌ای و کاردانش با گذراندن سه سال اول دبیرستان مدرک دیپلم خود را گرفته و می توانستند وارد بازار کار شوند. همچنان دانش‌آموزان سایر رشته های تحصیلی برای ورود به دانشگاه و ثبت نام در کنکور باید مقطع پیش دانشگاهی را با قبولی پشت سر می‌گذاشتند.
تفاوت نظام آموزشی سالی واحدی با ترمی واحدی در شرایط و تعداد ترمهای هر مقطع تحصیلی بوده است. دانش آموزان در نظام سالی واحدی در پایان خرداد‌ماه یک کارنامه‌ی نهایی دریافت می‌کنند. همچنین باید در تمامی دورس برای ورود به مقطع تحصیلی بالاتر نمره‌ی قبولی را کسب کرده‌باشند. در نظام آموزشی سالی واحدی، امکان راهیابی به مقطع تحصیلی بالاتر، در صورت مردودی میسر نبوده‌است. تا سال ۱۳۹۹ نظام آموزشی کشور ایران بصورت نظام تحصیلی سالی-واحدی بود.
نظام آموزشی جدید ۶-۳-۳
در نظام آموزشی ۳-۳-۶ دانش آموزان باید دوره‌ی ۶ ساله ابتدایی و دوره ۳ ساله‌ی متوسطه اول و دوره سه ساله متوسطه دوم را پشت سر بگذارند. مقطع راهنمایی در نظام آموزشی ۶-۳-۳ حذف شده است. همچنین مقرر شد که دانش آموزان در نظام آموزشی جدید ۶-۳-۳، امور تحصیلی خود را در سه سال اول با یک معلم و در سه سال دوم نیز با یک معلم جلو ببرند. این مهم به دلیل وابستگی عاطفی ایجاد شده‌ی دانش آموزان با معلم می‌باشد. همچنین در این نظام آموزشی، پیش دانشگاهی حذف شده‌است. محتوی کتب درسی نیز از سال ۱۳۹۷ به بعد و متاثر از نظام آموزشی جدید به میزان چشم گیری تغییر کرده است.
آسیب های نظام آموزشی ایران
همانطور که در بالا مشاهده کردید، متولیان حوزه آموزشی کشور در این سالها تنها اقدام به تغییر ساختار نظام اموزشی ایران کرده‌اند. اما نکته‌ی بسیار مهم و مغفول در این میان بحث محتوی آموزشی می‌باشد. در تمام این سالها محتوی آموزشی کتب درسی بدون تغییر و یا با تغییرات بسیار جزئی باقی مانده است. درواقع انتظار تغییر خروجی حاصل از مدارس بدون تغییر محتوی و فضای مدارس کشور، انتظاری بیهوده است. برخی از دلایل ناکارآمدی نظام آموزشی کشور به شرح زیر است.
- عدم استفاده از شیوه های آموزشی آزموده، کارآمد و نوین
- عدم تامین مالی معلمین مدارس
- پیاده سازی متدهای آموزشی تکراری و کسل کننده
- بی توجهی به تفاوت ها در دانش آموزان
- کتب درسی حجیم و بی فایده
- عدم توجه به هوش هیجانی
- نبود پژوهش های علمی کاربردی و درصورت وجود پیاده سازی ناقص آنها
با این اوصاف همواره شاهد موفقیت‌های بسیاری از جانب دانش آموزان و نخبگان مدارس کشور بوده‌ایم. این مهم بیشتر مدیون معلمان کشور و خدمت صادقانه‌ی این عزیزان می‌باشد. لذا درصورت تغییر محتوی آموزشی، شناخت دقیق آسیب های نظام آموزشی ایران و متعاقبا اخذ تصمیماتی اساسی پیرامون افزایش راندمان مدارس و کارآمدی این نظام در کشور می‌توان شاهد درخشش بیش از پیش دانش‌آموزان در سطوح مختلف علمی بود.
برای بهبود نظام آموزشی چه باید کرد
در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، بواسطه تغییرات شگرفی که در نظام آموزشی ایجاد گردیده، موفقیت و نام‌آوری‌های زیادی در عرصه‌ی دانش کسب شده‌است. یکی از مهمترین چالش های آموزش و پرورش در ایران شیوه‌ی تئوری گونه‌ی محض تدریس کتب درسی می‌باشد. متاسفانه بدلیل نبود امکانات آموزشی مدرن و پیشرفته مانند کارگاه‌های عملی و یا آزمایشگا ه‌های مجهز در اکثر مدارس کشور، معلمین عزیز تنها به تدریس تئوری مباحث بسنده کرده و البته چاره‌ای جزء این هم ندارند.
مادامی که معلمین عزیز دغدغه‌ی مالی دارند، قطعا انگیزه‌ای برای انتقال هر چه بهتر دانش نداشته و ذهنش نیز برای راهنمایی متمرکز نیست. پس اولین قدم برای بهبود نظام آموزشی ایران فراهم سازی بسترهای لازمه از جمله تعدیل حقوق و افزایش دستمزد معلمین می‌باشد.
همچنین یکی دیگر از آسیب ها و چالش های نظام آموزشی ایران متکلم الوحده بودن معلمان می‌باشد. سالیان سال است که معلم در کلاس متکلم الوحده بوده و دانش آموزان صرفا شنونده هستند. در این نظام آموزشی دانش‌آموز خوب عبارت است از: دانش آموزی که کمتر کنجکاوی کند، کمتر سوال بپرسد، حرف بزند و انتقاد کند. دانش‌آموزی که تکالیف را به موقع و طبق سرمشق های همیشگی و ثابت انجام بدهد و درنهایت نمرات امتحانی خوبی را در آزمون‌ها کسب کند. حال اگر کمی در توضیحات فوق عمیق‌تر شویم، الزاما این ویژگی‌ها خوب نیستند!!!! چرا که تکیه بر انجام روالی مشخص و طی مسیری ثابت، قطعا مانع بروز خلاقیت و کشف راه حل‌های جدید می‌شود.
بی توجهی به تفاوت ها در دانش آموزان
یکی دیگر از چالش های فعلی مدارس پیچیدن نسخه‌ای یکسان بدون توجه به توانمندی‌ها و استعدادهای منحصربه‌فرد هر دانش آموزان می‌باشد. بدین‌طریق و به مرور زمان توانمندی و استعدادهای هر دانش آموزان از بین می‌رود. بنوعی با نادیده‌گرفتن این تفاوتها، همه‌ی دانش آموزان را شبیه هم رشد می‌دهیم. یکی دیگر از علل ناکارآمدی نظام آموزشی کشور کتب درسی حجیم و بعضا بی‌فایده‌ایست که تنها انگار دانش‌آموزان موظف به حمل آنها هستند. به ضعم اینجانب، پاسخ اکثر دانشجویان به پرسش تمایل به بازگشت به زمان مدرسه، منفی است. شاید مهمترین دلیل این پاسخ منفی نیز وجود کتب درسی حجیم و مطالب درسی‌ای بوده که هیچ کاربردی در زندگی واقعی آنها نداشته‌است.
درواقع دلیل عمده‌ی عدم ارتباط با مدرسه، کاربردی نبودن آموزه‌ها در زندگی واقعی دانش آموزان می‌باشد. باید شرایطی فراهم شود که دانش‌آموز مدرسه را بعنوان خانه‌ی اول خود در نظر بگیرد. در مدرسه با زندگی اجتماعی و راه حل های غلبه بر مسائل واقعی مختلف آشنا شود. در کنار بازی آموزش ببیند. و در انتها نیز با انرژی هرچه تمام‌تر به خانه برگشته و فارغ از دغدغه‌های کلاس درس، به ادامه‌ی زندگی خود بپردازد. مطمئنا و در این صورت دیگر هیچ دانش‌آموزشی از کلاس درس فراری نمی‌باشد.
قطعا برای بالندگی و رشد دانش‌آموزان و بروز هیجانات او در مسیر درست، نیازمند ایجاد یک محیط جذاب و سالم در مدارس کشور هستیم. امید‌می‌رود که مسئولین وزارت آموزش و پرورش با شناخت دقیق آسیب های نظام آموزشی ایران و اجراء سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، محیطی جذاب و سرشار از اموزش و پرورش برای دانش‌آموزان این مرز و بوم فراهم نمایند. تنها در این صورت می‌توان شاهد بالندگی روزافزون کشور عزیزمان در عرصه‌های مختلف علمی و در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی بود.
موفق و پیروز باشید.
نشراستخدام/» بخش تهیه و تدوین مقالات تخصصی
